انتخابات و تکیه بر رأی گیری عمومی به عنوان اولین سنگ بستر دموکراسی و رهیافتی به منظور دستیابی به توسعه پایدار انسانی؛ از جمله اشکال اساسی مشارکت سیاسی شهروندان برای تاثیرگذاری بر گزینش اعضای حکومت، برنامه ها و انتقال اراده ملت به دولتمداران جهت اداره کشور می باشد. اما این مشارکت و تصمیم گیری همیشه و در هر مکانی از روی درایت و انتخاب فردی نمی باشد، بطوری که وجود عصبیت های قومی/ قبیله ای، وفاداری به نظام های ایلی- خانوادگی و اعتقادات خاص ایدئولوژیک در بسیاری از جوامع جهانی نه بطور کلی، اما تا حدودی توانسته بر تصمیم گیری های انتخاباتی تاثیر بگذارد و آن را به سمت رسیدن به یک انتخاب جمعی بر پایه «هویت فرهنگی خاص» سوق دهد.این پژوهش که تحقیقی بنیادی است با رویکردی توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر روش گردآوری اطلاعات به دو صورت کتابخانه ای و میدانی بر آن است تا ضمن بررسی مبانی نظری؛ پیرامون انتخابات، فرهنگ سیاسی و نقش هویتهای قومی/ طایفه ای در این روند، به مطالعه رفتار انتخاباتی مردم حوزه انتخابیه ممسنی در دوره های پنجم تا هشتم مجلس شورای اسلامی بپردازد. همچنین با بررسی های میدانی و استفاده از شیوه پرسشگری چرایی این تصمیم گیری و رأی دهی بر اساس طایفه گرایی را در منطقه تحلیل نماید. نتایج تحقیق حاکی از نقش آفرینی پررنگ هویت طایفه ای در جهت دهی به گزینش نماینده در کلیه دوره های رأی گیری مورد بررسی دارد. که این عموما به دلیل مشارکت سیاسی افراد بر مبنای پایداری به اصول و سنن نانوشته ایلی در راستای برخورداری از منافع شخصی و عمومی می باشد. همچنین خاص گرایی نماینده منتخب در توزیع منابع و منافع میان ساکنین طوایف مختلف شهرستان و روند انتصاب مسوولین و مدیران ارشد ممسنی به طور غیرمستقیم تاثیری به سزا در طایفه گرایی و تداوم این روند در ناحیه داشته است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

حوزه انتخابیه ممسنی ازجمله سکونتگاهی است که بافتی قومی و طایفه ای دارد. از رهگذر چنین فرهنگی، الگوی مشارکت سیاسی طایفه/زادگاه محور دارد. هدف پژوهش حاضر، تبیین رابطة طایفه گرایی و مشارکت سیاسی است. داده کاوی به صورت توصیفی-تحلیلی و گردآوری، کتابخانه ای و میدانی (مصاحبه و مشاهده) است. سه دور اول انتخابات مجلس شورای اسلامی که هنوز طایفه گرایی شکلِ خشونت بار و تعصب آلود نگرفته بود، میزان مشارکت سیاسی (انتخاباتی) فرایند طبیعی خود را داشته است، اما از دورهای چهام و پنجم به بعد، شاهد مرزبندی های اجتماعی و جغرافیایی هستیم که ساکنان را از یکدیگر جدا کرد و مفاهیم «خود» و «دیگران» را تولید کرد و به همراه داشت. این مسئله به شکل گیری رفتار انتخاباتی هویت گرایانه و هماوردی خیابانی طایفه ای منجر شد و میزان مشارکت سیاسی را تحت الشعاع قرار داد و شعله های آن را فزون تر کرد؛ به طوری که برطبق داده ها، مشارکت، روندی صعودی فزاینده ای را طی می کند و حتی از جمعیت واجد شرایط بیشتر می شود.

جغرافیای انتخابات به عنوان گرایشی از جغرافیای سیاسی به بررسی ابعاد فضایی انتخابات می پردازد. ازجمله موارد مورد بررسی جغرافیای انتخابات مبحث پایگاه رای نامزدهای انتخاباتی است. پایگاه آراء نامزدها و نمایندگان در هر حوزه انتخابیه ای تحت تاثیر ساختار اجتماعی، نوع نگرش و جهان بینی رای دهندگان شکل می گیرد. در حوزه انتخابیه ممسنی به دلیل ساختار ایلی-عشیره ای، پایگاه آرای نامزدها و نمایندگان در درجه نخست متاثر از متغیر طایفه و زیستگاه جغرافیایی است. با وجود این، ضمن اینکه هر کدام از این بازیگران سیاسی به آرای خود در طایفه و زادگاه خود پشت گرم هستند، می کوشند در قلمرو هر طایفه، جریان سازی و نفوذ کنند که این امر منجر به فضاسازی و ساخت شبکه های اجتماعی می شود. این عمق ها و شبکه ها که به صورت «سامان یافته»، «تصادفی» و «ترکیبی» (پیوندی) هستند صرفا محدود به قلمرو جغرافیایی زادگاه بازیگران انتخاباتی نیست، بلکه به واسطه شناسه هایی نظیر گرایش های زادگاهی-طایفه ای، پیوند های قومی و خویشی (خویشاوندگرایی) با ساکنان طایفه دیگر، منافع اقتصادی و توسعه عمرانی در قلمرو رقیب، تعامل اجتماعی توده مردم با یکدیگر، آراء رقابتی یا بسیج نیروهای پرشور، دیگر قلمروها را نیز شامل می شود که در نهایت به واسطه ابزارهای ساخت اجتماعی نظیر «فرهنگ»، «زبان» و «ارتباط»، پایگاه آراء نامزدها و نمایندگان را تقویت و متاثر می سازند. از این رو، این پرسش مطرح می شود که عوامل موثر بر پایگاه آراء نامزدها و نمایندگان در حوزه انتخابیه ممسنی کدامند؟ به نظر می رسد، ضمن پارادایم مسلط الگوی رای زادگاهی و طایفه ای در حوزه انتخابیه ممسنی، وجود برخی مکان ها، فضاها و شبکه های اجتماعی در اشکال مختلف، نقش مکمل را در کنار پایگاه ثابت رای (طایفه ای) نامزدها و نمایندگان ایفاء می کند. به عبارتی نتایج پژوهش نشان داد، پایگاه آرای نامزدها و نمایندگان طوایف بکش، جاوید و رستم در حوزه انتخابیه ممسنی، طی ادوار هفتم، هشتم، نهم و دهم انتخابات در درجه نخست، متاثر از عوامل محیطی و هویتی نظیر هویت جغرافیایی و طایفه ای بوده است و در مرتبه بعد سازه هایی همچون شبکه های اجتماعی تصادفی، سامان یافته و ترکیبی که به وسیله ابزارهای ساخت اجتماعی (فرهنگی، زبانی و ارتباطی) شکل گرفته اند، پایگاه رای این بازیگران انتخاباتی را تقویت و جهت داده است. روش تحقیق مقاله، ماهیتی توصیفی تحلیلی دارد و داده های مورد نیاز به روش کتابخانه ای (اسنادی) و میدانی (مشاهده) گردآوری شده اند.

اهداف: گروه های ذی نفوذ و نیروهای اجتماعی در عرصه سیاسی نقش مهمی ایفا می کنند و می توانند مسیر آینده تحولات را به نفع خود سامان دهند. در حوزه انتخابیه ممسنی تاثیر گذاری گروه های ذی نفوذ و نیروهای اجتماعی در طیفی از جهت گیری های متغیر در کوتاه مدت و ثابت در بلندمدت در نوسان است. برخی از آن ها در روندهای سیاسی شهرستان ممسنی به طور مستمر حضور دارند و در ایام انتخابات مجلس شورای اسلامی بر حجم اثرگذاری خود می افزایند و می توانند روند تحولات را در راستای اهداف خود هدایت کنند. بزرگان و موی سپیدان طوایف، گروه های خویشاوندی و متنفذان محلی از جمله گروه های ذی نفوذ و بازاریان، کشاورزان، اقشار مذهبی، زنان، روشنفکران و نخبگان از جمله نیروهای اجتماعی در حوزه انتخابیه ممسنی هستند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل چگونگی و ارزیابی میزان نقش آفرینی این بازیگران سیاسی در انتخابات مجلس شورای اسلامی در فضای جغرافیایی ممسنی است. روش: پژوهش حاضر از نوع توصیفی تحلیلی است و با بهره گیری از اطلاعات کتابخانه ای و تحلیل آماری داده های میدانی (پرسش نامه و مصاحبه) به انجام رسیده است. سوال اصلی این است که گروه های ذی نفوذ و نیروهای اجتماعی چه نقشی در انتخابات مجلس شورای اسلامی در حوزه انتخابیه ممسنی دارند؟ نتایج: یافته ها و نتایج پژوهش نشان داد که گروه های ذی نفوذ به صورت ثابت و پایدار و نیروهای اجتماعی به صورت فعال و منفعل از طریق هویت و تعلق مکانی و ساخت طایفه ای و تماس با کارگزاران در فرایند انتخابات مجلس و جهت دهی به آرای مردم در حوزه انتخابیه ممسنی ایفای نقش می کنند که در این میان نقش گروه های ذی نفوذ پر رنگ تر است (چگونگی). از طرفی میزان نقش آفرینی بازیگران سیاسی متفاوت است. در بین گروه های ذی نفوذ در مناطق شهری و روستایی به ترتیب متنفذان محلی و ریش سفیدان از بیشترین و ریش سفیدان و متنفذان محلی از کمترین میزان تاثیرگذاری برخوردار هستند. در میان نیرو های اجتماعی در مناطق شهری و روستایی به ترتیب بیشترین اثرگذاری مربوط به معلمان و کمترین میزان تاثیرگذاری مربوط به اقشار مذهبی است.

در ایران از صدر مشروطه تاکنون الگوهای مختلفی همچون انتخابات اصنافی، دو درجه و نظام اکثریتی به مرحله اجراء گذاشته شده است؛ اما هنوز بحث گزینش یک نظام انتخاباتی مطلوب، متناسب با شرایط و ویژگی های جغرافیایی، قومی و فرهنگی در نظام سیاسی ایران یکی از چالش برانگیزترین موضوعات در سال های اخیر بوده است. یکی از حوزه های انتخاباتی که در این خصوص با چالش های بیشتری مواجه می باشد، حوزه انتخابیه نورآباد ممسنی است. انتخابات در این حوزه به جای اینکه باعث فصل منازعه شود، خود موضوع منازعه است. با توجه به این موضوع، بنیاد پژوهش کنونی بر این پرسش نهاده شده است که در حوزه انتخاباتی ممسنی و رستم چه نوع نظام انتخاباتی می تواند تفاهم، همدلی و مشارکت مدنی را جایگزین تفرقه، تشتت و تعمیق شکاف های اجتماعی نماید؟ پاسخ اولیه و یا فرضیه ای که مورد مطالعه قرار گرفت این است که نظام انتخاباتی رای جایگزین (ترجیحی) الگوی مناسبی برای این حوزه انتخابیه است. در این نظام انتخاباتی به جای تاکید بر شکاف های اجتماعی که نامزدهای انتخاباتی برای رای آوری بر آن اهتمام می ورزند، برعکس برای کسب اکثریت مطلق رای دهندگان و یا انتخاب در ترجیحات (اولویت های) بعدی شهروندان، تلاش می کنند بر منافع و ارزش های گروه های مختلف اجتماعی تاکید و خود را بر آن متعهد سازند. با این رویکرد، اجرای این نظام انتخاباتی در درازمدت باعث انسجام اجتماعی شده و بنیان های وحدت را تثبیت و از چندپارچه شدن جامعه جلوگیری به عمل می آورد.

رفتار انتخاباتی به بررسی شیوه رفتار احزاب و نامزدهای انتخاباتی و نیز رای دهندگان و نحوه تعامل میان آنها در خلال انتخابات می پردازد. رفتار انتخاباتی یکی از شاخصه های مهم ارزیابی میزان حاکم بودن فرهنگ دموکراتیک در کشورها محسوب می شود. در ایران رفتار انتخاباتی افراد در حوزه های جغرافیایی مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. این تفاوت هم بین شهر و روستا و هم بین مناطق دارای فرهنگ طایفه ای با مناطق دارای فرهنگ غیرطایفه ای وجود دارد. سوال محوری پژوهش حاضر این است که فرهنگ عشیره ای و طایفه ای چه تاثیری بر رفتار انتخاباتی روستاییان حوزه انتخابیه دنا دارد؟ طبق فرضیات تحقیق «بین فرهنگ عشیره ای-طایفه ای و رفتار انتخاباتی روستاییان رابطه معناداری وجود دارد». همچنین «بین نخبگان طایفه ای و رفتار انتخاباتی روستاییان رابطه معناداری وجود دارد». روش تحقیق در این پژوهش به شیوه پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش را روستاییان شهرستان دنا تشکیل می دهند. روش جمع آوری داده ها به صورت نمونه گیری اتفاقی ساده و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 250 نفر بود که با استفاده از نرم افزار spss تجزیه و تحلیل شدند. یافته های پژوهش نشان داد بین فرهنگ طایفه ای – عشیره ای، نخبگان قومی-طایفه ای و رفتار انتخاباتی رابطه معناداری وجود دارد. به گونه ای که تغییر در فرهنگ طایفه ای– عشیره ای و نخبگان قومی و عشیره ای در رفتار انتخاباتی روستاییان شهرستان دنا تغییر ایجاد می کند یعنی با افزایش در شاخص فرهنگ طایفه ای – عشیره ای و نخبگان قومی، شاخص رفتار انتخاباتی روستاییان شهرستان دنا کاهش می یابد. لذا می توان روستاهای شهرستان دنا را همانند «شهرهای طایفه ای» در نظر گرفت و مدعی شد که دیدگاه نخبگان قومی و عشیره ای می تواند پیش بینی کننده مناسبی برای رفتار انتخاباتی در آنها باشد.

بخش عُمده ­ای از کُنش و مَنش انسان­ تابع برداشت و ادراک محیطی آن هاست. اشتراک در برداشت از منافع و مصالح گروه به رفتار اجتماعی و سیاسی آن ها معنا می ­بخشد. در این میان، طایفه به عنوان یک واحد زیستی/فرهنگی که منافع و مصالح کلان گروه در قالب آن نمود می ­یابد به کُنش طایفه ­گرایانه می ­انجامد به گونه ای که اعضاء ارزش­ های مرتبط با نحوه ادراک از مکان و محل زیست را بر ارزش­ های فراتر از محل یا مرتبط با محل­ های دیگر ترجیح می­ دهند. در جغرافیای انتخابات وجود طایفه­ گرایی ناظر بر اثرگذاری عناصر مکانی در مطلوب­ های مؤثر بر رفتار رأی­ دهندگانِ ساکن محدوده ­های خاص به عنوان پایگاه رأی آوری است. پژوهش حاضر که ماهیتی کاربردی دارد بر این فرض استوار است که در دهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی گرایش­ های محلی/طایفه ­ای مؤثرترین عامل در خلق پایگاه رأی آوری نامزدهای حوزه انتخابیهِ ممسنی بود به گونه ای­­ که، پایگاه رأی آوری نامزدها در این حوزه بیش از آنکه تابع فرآیند کلان دموکراسی باشد، درون­مایه­ ای خویشاوندی و در قالب بازتولید هماوردی­ های سنتی طایفه ­ای نمود یافت. داده ­ها و یافته ­های موردنیاز پژوهش حاضر نیز به روش اسنادی (کُتب، نشریات و اینترنت) و میدانی (مشاهده و مصاحبه) گردآوردی شده و با روش ­تحقیقِ توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از نرم­افزار GIS و  Excelبه تحلیل و کاوش داده­ های برگرفته از آمار دوره دهم انتخابات مجلس شورای اسلامی پرداخته شده است. نتیجه پژوهش نشان داد که خاستگاه آراء زادگاهی و طایفه ای نقش مؤثری در رأی آوری نامزدهای انتخاباتی دهمین دوره انتخابات حوزه یادشده داشته است.

اهداف: طایفه گرایی اساسا مبتنی بر رجحان یک گروه نژادی، طایفه ای و فرهنگ اجتماعی مشخص بر گروه های دیگر است که در آن انجام تصمیم گیری های سیاسی مبتنی بر گرایش های طایفه ای بوده و در تضاد با توسعه سیاسی است؛ زیرا توسعه سیاسی، فرآیند دموکراتیزاسیون مبتنی بر نهادینگی ساختارهای سیاسی برخوردار از جامعه مدنی و چرخه مسآلمت آمیز قدرت از طریق وفاق بین نخبگان و تفکیک و افتراق بین ساخت ها را دربر می گیرد، اما دستیابی به چنین سطحی از توسعه سیاسی در تصمیم گیری ها نیازمند گذار از تعصبات قومی و طایفه ای است. پدیده طایفه گرایی اجتماعی - سیاسی عمدتا در اجتماعات محلی با ساختارهای طایفه ای عمدتا مشاهده می شود که تدوام آن می تواند اثرات منفی متعددی مانند بی انگیزگی سایر گروه های اجتماعی و انحصارطلبی قدرت سیاسی شود. نمود عینی طایفه گرایی در تصمیم گیری های سیاسی عمدتا در شرایط انتخاباتی تشدید می شود. در این میان شهرستان ممسنی به عنوان یکی از شهرستان های استان فارس از جمله مناطق جغرافیایی پیرامونی کشور است که هنوز عناصر سنتی خود را حفظ کرده است. این شهرستان در طی سالیان متمادی زندگی عشیره ای و سنتی داشته است، به طوری که هویت جغرافیایی و طایفه ای یکی از نیرومندترین عوامل اثرگذار بر پایگاه رأی آوری نمایندگان این حوزه انتخابیه را شکل می دهد. بنیاد پژوهش کنونی بر این پرسش نهاده شده است که چه رابطه ای بین طایفه گرایی و توسعه سیاسی در اجتماعات محلی وجود دارد؟روش: داده های مقاله پیش رو که ماهیتی توصیفی تحلیلی دارد، به روش کتابخانه ای و تحلیل آماری داده های میدانی (پرسش نامه و مصاحبه) گردآوری شده است. در روش میدانی با استفاده از نرم افزار SPSS به تبیین رابطه دو متغیر طایفه گرایی به مثابه متغیر مستقل و توسعه سیاسی به عنوان متغیر وابسته پرداخته شد.یافته ها / نتایج: تحقیق نشان داد که بین دو متغیر طایفه گرایی و توسعه سیاسی ارتباط معناداری وجود داشته است. در شهرستان ممسنی به دلیل حاکمیت بافت سنتی و غلبه عناصر متاثر از این بافت بر عناصر مدرن و تلفیق آن با برخی موانع چالش برانگیز، فرآیند توسعه سیاسی با موانعی مواجه بوده است.نتیجه گیری: نگرش های محلی طایفه ای یکی از عوامل کلیدی بوده که در توسعه نیافتگی سیاسی شهرستان نورآباد ممسنی نقش داشته و به علت عبور ناقص شهرستان از مراحل توسعه سیاسی نظیر انتخابات، منجر به تثبیت نظام فکری طایفه گرایی شده است.

فضای جغرافیاییِ به ذات قدرت آفرین است و کوشش کُنشگران و بازیگران سیاسی معطوف به حضور در فضاست. انتخابات یکی از ابزارهای فضاسازی و قلمروگستری بازیگران سیاسی است. حوزه انتخابیه مجلس شورای اسلامی در ایران یکی از نمودهای فضاسازی و فضاگستری نامزدها و جریان‎های مؤثر در فرایند انتخابات است. در این میان، در آن دست استان‏هایی که هنوز بافت و ساخت طایفه‎ای دارند، طایفه هنوز کارکرد سنتی خود را حفظ و بازتولید می‏کند. حوزه انتخابیه ممسنی در استان فارس از جمله قلمروهایی است که ساختار فضاییِ طایفه­ نقش جدی در روند تحولات و هماوردی‏های انتخاباتی دارد. از این رو، فهم روابط طوایف این حوزه با یکدیگر در کارزار انتخابات مُستلزم شناسایی الگوی مناسبات قدرت میان آنهاست. پژوهش کنونی که  ماهیتی توصیفی ـ تحلیلی دارد بر این فرضیه استوار است که الگوی مناسبات قدرت طوایف در حوزه انتخابیه ممسنی (انتخابات مجلس شورای اسلامی) در قالب طیف ساختار روابط ژئوپلیتیک متنوع و متفاوت است. درون‏داده ای (نوشتار و داده­ها) مورد نیاز به روش کتابخانه­ای، اسنادی و میدانی (مشاهده) گردآوری شده است. برآیند مطالعات صورت گرفته نشان داد، با توجه به ساخت طایفه­ای حاکم بر حوزه انتخابیه ممسنی در زمان انتخابات، رقابت­هایی با ماهیت ژئوپلیتیک بین طوایف موجود در فضای جغرافیایی ممسنی برای کسب قدرت سیاسی (کُرسی مجلس) شکل می‏گیرد. نوع و الگوی روابط ژئوپلیتیک طوایف مُتنوع و انواعِ «تعاملی»، «رقابتی»، «نفوذ» و «سلطه» را در بر می‏گیرد. تا جایی ­که گاه این نوع هماوردی­ها به تنش­های بین طایفه­ای در فضای جغرافیایی ممسنی می‏انجامد.